اهمیت و ضرورت تربیت اسلامی

نفس انسان، در آغاز سالم، صاف و بی‏آلایش است و می‏تواند تحت تعلیم و تربیت‏های گوناگون قرار گیرد. اگر تربیت و تعلیم براساس فطرت پاک و استعدادهای درونی انسان باشد، او پاک، وارسته و با اخلاق اسلامی پرورش می‏یابد و اگرتربیت شخص بر فساد اخلاقی و معیارهای غیرالهی مبتنی باشد، از وی فردی فاسد و بی ایمان می‏سازد. اسلام، دین تعلیم و تربیت است و خداوند نخستین آیاتی را که بر پیامبر والامقام خود، حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرو فرستاد، با دستور قرائت و خواندن او و با یاد پروردگار انسان همراه بود. اگر انسان از تعلیم و تربیت صحیح و دینی برخوردار باشد و الهی بار آید، می‏تواند جامعه را به سوی کمالات انسانی و الهی سوق دهد، افراد جامعه را از نابودی و فرو رفتن در انحرافات اخلاقی و فساد اجتماعی نجات دهد و جامعه‏ای به وجود آورد که الگوی همه انسان‏ها قرار گیرد.

جاذبه تربیتی اسلام

تربیت درست و کارساز، منطبق بر اصول تربیت اسلامی، و نشأت گرفته از آموزه‏های والای اسلام است. در زمان بعثت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به فرموده امیرمؤمنان علی علیه‏السلام ، ساکنان حجاز، پیرو بدترین آیین و کیش بودند و در سرزمین‏های سنگلاخی و در میان مارهای زهرآگین اقامت داشتند، آب لجن سیاه می‏آشامیدند و غذاهای خشن می‏خوردند، صله رحم نمی‏کردند و خون یکدیگر را می‏ریختند. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با استقامت و به برکت تربیت اسلام و قرآن، توانست مردم شبه جزیره عربستان را در اندک زمانی به بالاترین درجه کمال و فضیلت سوق دهد. با طلوع فجر اسلام، آنان به گونه‏ای رشد فکری یافتند که توانستند زمامداران جور و طاغوتیان زمان را در هم بشکنند. آری، تربیت اسلامی می‏تواند به انسان‏ها قدرت ایمانی بدهد که در دفاع از معنویات و شرف انسانی و ملی، داوطلبانه به استقبال شهادت بروند و به هر چه غیر خداست پشت پا بزنند.

اساس تربیت اسلامی

مکتب‏های مختلف تربیتی، روش‏های تربیتی متفاوتی عرضه می‏کنند. در این میان، دین مبین اسلام، روش خاصی را برای تربیت انسان‏ها ارائه می‏کند. روش تربیتی اسلام که در قرآن و حدیث بیان شده، سعی دارد با آگاه ساختن افراد از خود و جهان اطراف، به تربیت همه جانبه شخصیت آنان بپردازد و جامعه‏ای براساس برادری و برابری به وجود آورد. اسلام، مبانی تربیتی خود را بر اساس اعتقاد و ایمان به خداوند یکتا استوار کرد، لا اله الا اللّه‏ را شعار اعتقادی و تربیتی خود قرار داد و همه را بر محور خدای یکتا گردآورد.

تربیت اسلامی برای همه

دین اسلام همه انسان‏ها را با وجود انواع ویژگی‏های وراثتی و با هر گونه سرشت و طبیعت و خلق و خوی، و رشد یافته در هر محیط و شرایطی، قابل تربیت می‏داند و عملاً آنها را در معرض تعلیم و تربیت و درس خدا پرستی و فراگیری سجایای اخلاقی و روش‏های پاک عملی قرار می‏دهد. دین اسلام بر آن است تا افراد با آموزش و پرورش متناسب با برنامه‏های مقدس الهی، به حیات انسانی زنده گردیده و ذخایر مقدسی که در باطنشان به ودیعت گذاشته شده، از قوه به فعلیت درآید. به یقین اگر همه وراثت‏ها قطعی و غیرقابل تغییر بود و تمام صفات ناپسند و خلقیات والدین در سرنوشت اولاد تأثیری حتمی و تغییرناپذیر داشت، قیام انبیای الهی و آموزه‏های ادیان آسمانی و کوشش آموزگاران تعلیم و تربیت، بی فایده و لغو می‏بود.

گفتار معصومان

مسئله تربیت، همواره مورد توجه اولیای دین بوده و آن بزرگواران در روایات فراوانی، تربیت را مورد اهتمام و تأکید قرار داده‏اند. برخی از این روایات را یادآور می‏شویم:

پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : فرزندان خویش را گرامی بدارید و آنها را نیکو تربیت کنید تا خداوند شما را بیامرزد.

حضرت علی علیه‏السلام : بهترین ارث پدران برای فرزندانشان، ادب و تربیت است.

حضرت علی علیه‏السلام : فقدان ادب و تربیت صحیح، ریشه و سبب هر شر و بدی است.

حضرت علی علیه‏السلام : کسی که در اثر نداشتن نژاد عالی و نسل برتر، از چشم مردم افتاده است، ادب نیک و تربیت صحیح، دست او را گرفته، بلندش می‏سازد.

امام جعفر صادق علیه‏السلام : اگر از عمرت تنها دو روز باقی مانده، یک روزش را برای فراگیری ادب و تربیت صحیح اختصاص بده تا به هنگام مرگ از آن یاری بجویی.

امام صادق علیه‏السلام از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل می‏کنند که فرمود: حضرت عیسی علیه‏السلام از کنار قبری عبور کرده، ملاحظه فرمود که صاحبش را عذاب می‏کنند. سال بعد دوباره عبورش بر آن قبر افتاد، ولی متوجه شد که عذاب از آن قبر برطرف شده است. خداوند بر او وحی فرستاد که وی فرزند صالحی داشت که به حد رشد رسید؛ راهی را اصلاح کرد و یتیمی را پناه داد و سرپرستی کرد، به خاطر کار فرزندش او را آمرزیدم.

تشویق در سیره پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله

تشویق می‏تواند به دو صورت گفتاری و رفتاری انجام شود. در سیره پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان معصوم علیهم‏السلام استفاده از هر دو نوع تشویق به چشم می‏خورد. در روایتی است که پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وارد مسجدی شد. در این هنگام گروهی مشغول عبادت بودند و گروه دیگر به یادگیری و تعلیم و تعلّم فقه می‏پرداختند. حضرت فرمود: «هر دو مجلس اهل خیر و سعادت هستند». این تشویق کلامی است. سپس حضرت کلام خویش را روشن ساخت و ادامه داد: «من که برای تعلیم و تربیت انسان‏ها فرستاده شده‏ام، از بین دو مجلس، مجلس تعلیم و تعلّم را برگزیدم و در جمع آنهاحضور می‏یابم». حضرت با حضور خود در جمع دانش پژوهان و با رفتار خویش آن گروه را تشویق کرد.

پنددهی

مطالعه سیره تربیتی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل بیت علیهم‏السلام نشان می‏دهد که موعظه، به عنوان یک روش تربیتی، از کارآمدی لازم برخوردار است. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در سفری با یاران خود، در سرزمینی خشک و بی آب و علف فرود آمدند و برای تهیه و تدارک غذا، به هیزم برای برافروختن آتش نیاز داشتند. ایشان رو به یارانش کرد و فرمود: هیزم بیاورید. آنان در جواب گفتند: ای رسول خدا، در این بیابان بی‏آب و علف هیزمی یافت نمی‏شود. حضرت فرمود: هر اندازه هیزم یافتید بیاورید. هر یک از اصحاب، اندکی هیزم جمع کردند و در جایی انباشتند و پس از مدتی، هیزم زیادی جمع شد. در این هنگام پیامبر از فرصت پیش آمده استفاده کرد و رو به اصحاب فرمود: «گناهان نیز چنین انباشته می‏شود ؛ از گناهان کوچک بپرهیزید. بدانید که خداوند آنچه را قبلاً انجام داده‏اید و آنچه را بعدا انجام خواهید داد، ثبت و ضبط می‏کند».

مدارا در تربیت دینی

در فرهنگ اسلامی، رفق و مدارا سابقه‏ای طولانی دارد؛ به طوری که حافظ آن را کلید «آسایش دو گیتی» می‏شمارد و می‏گوید:

در روایات نیز بر رفق و مدارا بسیار تأکید و مایه زینت کارها دانسته شده است. امیرمؤمنان علی علیه‏السلام نیز آن را کلید رستگاری و صفت خردمندان می‏داند.

سیره معصومان علیهم‏السلام نیز نشان دهنده رفق و مدارای آنان با مردمان است. برای مثال، روزی امام زین العابدین علیه‏السلام ، خارج از مدینه بود. مردی به او برخورد کرد و ناسزا گفت. یاران امام به آن مرد حمله کردند، ولی امام فرمود: دست بردارید. سپس رو به مرد گستاخ کرد و گفت: آنچه از کارهای ما بر تو پوشیده است، بیشتر از آن است [که تو از آن آگاهی]، آیا نیازی داری تا آن را برآورده سازم؟ مرد شرمنده شد. سپس امام لباس خویش را به او بخشید و دستور داد هزار درهم به او بدهند. مرد از آن پس همیشه می‏گفت: شهادت می‏دهم که تو از فرزندان رسول خدایی.

مدارا در تربیت دینی کودکان

معصومان علیهم‏السلام به آثار و پیامدهای تربیتی اختلاف سنی افراد توجه می‏کردند. آنان در تربیت دینی، میان کودکان و بزرگسالان تفاوت قائل می‏شدند و از هر یک انتظارات خاصی داشتند. امام صادق علیه‏السلام فرمود: «ما کودکانمان را در هفت سالگی به روزه گرفتن، به اندازه‏ای که توان آن را دارند، تا نصف روز، بیشتر یا کمتر دستور می‏دهیم. هر گاه تشنگی و گرسنگی بر آنها غلبه کرد افطار می‏کنند تا به روزه عادت کنند و توان روزه داری بیابند. شما کودکانتان را در نه سالگی به روزه گرفتن، به هر اندازه که می‏توانند امر کنید.»

نقش خانواده در تربیت دینی

تأثیر خانواده در تربیت دینی فرزندان بسیار مهم و سترگ است؛ چرا که انسان بیش از هر جای دیگر، در خانواده تربیت می‏شود. خانواده، مسئولیت اصلی تربیت کودکان را در سال‏های اولیه زندگی به عهده دارد. خانواده به کودک آموزش می‏دهد، مفاهیم مذهبی و ارزش‏های دینی و اخلاقی را به او منتقل می‏کند و وی را برای زندگی اجتماعی آماده می‏سازد.

در سیره تربیتی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل بیت علیهم‏السلام والدین، به ویژه پدر، نقش مهمی در تربیت دینی فرزندان دارند. در رساله حقوقِ امام زین العابدین علیه‏السلام ، نیکو ادب کردن فرزند، راهنمایی او به سوی خداوند عزیز و جلیل، و یاری او بر اطاعت خداوند، از حقوق فرزندان بر پدران شمرده شده است. در روایتی از امام صادق علیه‏السلام نقل شده که ایشان فرمود: «پدرم ما را جمع می‏کرد و دستور می‏داد تا طلوع خورشید ذکر خدا بگوییم و به هر کدام از ما که قرائت قرآن می‏دانست، دستور قرائت قرآن می‏داد».

نقش مادر در تربیت دینی

از نظر معصومان علیهم‏السلام مادران در تربیت درست و دینی کودکان خود مسئولیت دارند. در روایتی از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است: «زن، حافظ مصالح خانواده شوهر و فرزندان، و در برابر آنان مسئول است».

در روایت دیگری، امام علی علیه‏السلام خطاب به زنان و مادران می‏فرماید: «به خود و خانواده خود، امور نیک و ادب بیاموزید».

اهمیت آموزش و تربیت

پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رسالت خود را رسالت تعلیم و تربیت می‏دانست و می‏فرمود: «برای تعلیم فرستاده شده‏ام و رسالت من تعلیم است». این همه به دلیل تأثیر شگفتی است که تعلیم و تربیت بر انسان دارد. یکی از اندیشمندان اسلامی در این باره می‏نویسد: «من امانتی مسئولیت‏آفرین‏تر، پرخطرتر و مؤثرتر در آینده یک امت و زندگی آن از امر تعلیم و تربیت نمی‏شناسم. لذا گاهی یک لغزش تربیتی، امتی را به یکباره در آتشی سوزان سقوط می‏دهد و گاهی در اثر بی دقتی، به راهی می‏رود که جز از هم پاشیدگی، بی بند و باری در اخلاق، اجتماع، سیاست، و نیز تعلیم بی دینی و الحاد راهی نخواهد داشت؛ به همان گونه که تربیت صحیح می‏تواند به تنهایی عقول و ارواح را در جهت صلاح هدایت کند، نسلی زنده و پویا به بار آورد و امت را به آینده درخشان بشارت دهد».

رسالت تربیتی رسانه‏ها از دیدگاه امام خمینی رحمه‏الله

امروزه رسانه‏های گروهی در قالب‏های متنوعی چون رادیو، تلویزیون، ویدئو، رایانه، اینترنت، سینما و مطبوعات، سیطره فراگیری بر زندگی انسان دارند و افکار، احساسات و حتی تمایلات و نیازهای او را تحت تأثیر قرار می‏دهند. در راستای همین اثرگذاری شگرف است که امام خمینی رحمه‏الله ، با اشاره به قدرت رسانه‏ها، از مسئولان می‏خواهد آن‏ها را در راستای خیر و صلاح و پیشرفت و تعالی مادی و معنوی ملت تجهیز کنند و به کار گیرند. ایشان در پیامی فرمودند: «این دستگاه‏ها، دستگاه‏های تربیتی است. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه‏ها تربیت شوند؛ یک دانشگاه عمومی است؛ یعنی دانشگاهی که در تمام سطح کشور گسترده است». ایشان در جای دیگر فرمودند: «آنکه از همه خدمت‏ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است، مجله‏ها است، رادیو و تلویزیون است، سینماها است، تئاترها است، این‏ها می‏توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمتشان ارزشمند باشد».

تربیت اسلامی در کلام امام خمینی رحمه‏الله

از تمام رحمت‏ها کامل‏تر، نعمت تربیت‏های معنوی است که مخصوص انسان است؛ از قبیل فرستادن کتاب آسمانی و انبیای مرسلین.

تربیت و تزکیه برای این است که نور هدایت در انسان واقع بشود. تا تزکیه نشدید، طغیان برای شما حاصل خواهد شد. تا تزکیه نشده‏اید، علم برای شما خطرناک است؛ خطرناک‏تر از هر چیزی.

تعلیم، سرمشق همه انبیا است که از طرف خدای تبارک و تعالی به آنها مأموریت داده شده است. مأموریت خدا به انبیا همین است که بیایند و آدم درست کنند و آنهایی که به انبیا نزدیک ترند آنها به مقام آدمیت نزدیک‏ترند.

لطفی است از جانب خدای تبارک و تعالی به بشر که قابل از برای این است که تربیت بشود و تربیت بشر به وحی خدا و تربیت انبیا است که چیزهایی که رابطه بوده است مابین آن عالم و این عالم، چیزهایی که اگر آن کارها را انجام بدهیم در تربیت معنوی ما دخالت دارد، آنها را به ما بیان کردند که این کارها را بکنیم.

تعلیم و تربیت در کلام مقام معظم رهبری

مقام معظم رهبری، درباره نقش ارزنده تعلیم و تربیت اسلامی در پیشرفت جامعه می‏فرماید: «نقش تعلیم و تربیت چون نقش جنگ با کفر برای جامعه ما حیاتی است». ایشان در جای دیگری می‏فرماید: «باید آن راز سعادت جامعه را ـ که گرد آمدن بر محور ایمان به خداست ـ در زندگی و نظام اجتماعی خودمان، هر لحظه قوی‏تر و برجسته‏تر کنیم. ملت را به سمت تربیت اسلامی بیشتر و عمیق‏تر سوق بدهیم. عناصر جوان جامعه را به تربیت اسلامی تقویت کنیم. دانشگاه‏های ما، وظیفه تربیت جوان مسلمان و عالم مسلمان، نه صرفا عالم را بر دوش خودشان احساس کنند. مدارس ابتدایی هم همین طور. کاری کنیم که در جامعه، ارزش‏های اسلامی، ارزش‏های مطلق به حساب بیایند و همه ارزش‏های دیگر، در مقابل آن کم‏رنگ باشد».